بزرگداشت ایام نوروز مصادف است با روزهایی که زیبایی سحرانگیز طبیعت، قدرت خداوند و تجدید حیات و معاد را در خاطره‌ها زنده می‌کند به علاوه در نوروز مردم اقدام به کارهایی می‌کنند که شارع مقدس به آن تشویق نموده است؛ مثل: نظافت و خانه‌تکانی، صله‌رحم، خوشحال کردن مؤمنان، از بین بردن دشمنی‌ها و کینه‌ها، آزادی زندانیان و غیره.
صله‌رحم درجاتی دارد که با توجه به توان فرد، عرف اجتماع، نیاز افراد و برخورد و جواب دهی آنان متفاوت و قابل‌تغییر است و به هر حال تا هر درجه‌ای که ممکن است باید به این برنامه دینی عمل کرد.
مرجع و معیارِ در چگونگی ابراز محبت و احسان، عرف است؛ زیرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزدیک و دور بودنِ آن‌ها فرق می‌کند. نوع این ارتباط به نیاز افراد نیز بستگی دارد آن چنان که ممکن است بعضى نیاز مادّى داشته باشند
و بعضى نیاز مادى نداشته ولى به کمک دیگرى نیازمند باشند؛ مانند پیرمرد و پیرزن افتاده‌ای که باید آنان را رسیدگی نمود، و بعضى ممکن است کمکِ فکرى بخواهند. و بعضى هیچ نیازی ندارند و فقط باید از آنان احوال‌پرسی کرد.
مقدار و حدود صلۀ رحم نسبی است؛ یعنی نسبت به افراد و محیطی که در آن زندگی می‌کنند متفاوت است؛ مهم آن است که شخص در عرف خودشان قاطع رح محسوب نشود.
از امام صادق (ع) روایت‌شده که فرمود: لقمان به پسرش گفت: پسر جان! … با همۀ مردم خوش‌خلق باش. پسرم اگر مال دنیایى نداشتى که با آن صله‌رحم کنى، و بر برادران تفضل نمایى، حسن خلق و روى خوش داشته باش، چون کسى که حسن خلق دارد خوبان او را دوست می‌دارند، و بدکاران از او دورى می‌نمایند.
باز آن حضرت می‌فرماید: “پیوند خویشاوندى خویش را حتى با جرعه‌ای از آب محکم کن و بهترین راه براى خدمت به آنان این است که (دست کم) از تو آزار و مزاحمتى نبینند”
ضيافت، مهماندارى و مهمان‌نوازی، دست و دل باز بودن و سفره‌ای گشوده داشتن ، نشانه جوان مردى و يكى از برجسته‌ترین ارزش‌های انسانى و مكارم اخلاقى است. اسلام نيز اهتمام ویژه‌ای به اين خصلت والاى انسانى دارد و پيشوايان اين آيين آسمانى ، با تعبيرهاى گوناگون و تنبّه آفرين ، مسلمانان را به آن ، توصيه و تشويق کرده‌اند .
از نظر روايات اسلامى، مهمان‌نوازی، يكى از برترين مكارم اخلاقى است كه در آن، مهمان، نه تنها روزىِ خود را می‌آورد و از روزىِ انسان نمی‌کاهد ، بلكه بر آن نيز می‌افزاید.
چنانکه پيامبر اکرم(ص) در حدیثی می‌فرمایند: ميهمان، روزى خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد. برعكس ، خوددارى از پذيرفتن مهمان ، نشانه قساوت قلب انسان ، و كوچ كردن خير و بركت از خانه‌ای است كه در آن زندگى می‌کند .
با تأمّل در اين موارد و ساير مواردى كه اطعام ديگران ، مورد تأكيد قرارگرفته ، می‌توان دريافت كه در همه مواردى كه خداوند متعال ، نعمت خاصى را به انسان ارزانى داشته و يا بلايى را از او دفع كرده و يا اطعام ديگران آثار و بركات بيشترى دارد (مانند افطارى دادن در ماه رمضان ، و يا مراسم عزادارى سیدالشهدا امام حسين علیه‌السلام )، مهمانى، از فضيلت بيشترى برخوردار است.
الف: آداب میزبان
در روايات اسلامى ، افزون بر تشويق و تأكيد فراوان بر فرهنگ مهمان‌نوازی ، رهنمودهاى بسيار ارزنده‌ای در جهت تصحيح و تقويت اين فرهنگ ارائه‌شده است كه می‌توان آن‌ها را به دو دسته آداب ميزبان و آداب مهمان تقسيم كرد که گرامی‌داشت مهمان؛ خوش‌رویی و ابراز محبت؛مقدّم داشتن مهمان؛ خدمت به مهمان؛
در اختيار نهادن آنچه مهمان نياز دارد؛ پذيرايى كردن با بهترين چيزى كه دارد؛ نيكو پذيرايى كردن فرما نبری؛كوشيدن در پذيرايى از مهمان دعوت‌شده؛ زودتر شروع كردن غذا و ديرتر دست كشيدن از آن؛ صرف غذا با مهمان؛ تعارف كردن مهمان به خوردن؛ بدرقه كردن مهمان تا درِ خانه از جمله آداب میزبان به شمار می رود.
همچنین در روایات بر ترک خودنمايى و شهرت‌طلبی؛تشريفات مشقّت بار؛تعارف دروغين؛ به کار گرفتن مهمان؛ روزه گرفتن ، بدون اجازه مهمان؛كمك كردن در رفتن مهمان از سوی میزبان تأکید شده است. گفتنى است كه همه اين آداب ، در حقيقت ، به دو اصل اساسى باز می‌گردند :
۱. تكريم مهمان
بيشتر آدابى كه بدان اشاره شد ، در واقع ، جلوه‌های تكريم مهمان و احترام نسبت به اوست .اين اصل ، تا آن جا از نظر پيشوايان اسلام اهميت دارد كه پيامبر (ص)خطاب به امام على (ع)می‌فرماید : مهمان را گرچه كافر باشد ، گرامى بدار .
در ميان همه امورى كه گرامی‌داشت مهمان شمرده‌شده ، خوش‌رویی و ابراز مهر و محبت نسبت به مهمان ، جايگاه ویژه‌ای دارد . در واقع ، بدون رعايت اين اصل ، همه تلاش‌های ميزبان براى گرامی‌داشت مهمان ، بی‌ثمر خواهد بود .
لذا در روايتى از امام على (ع)آمده :چهره گشاده ، از تُرش روىِ ایثار کننده ، بهتر است .اين سخن ، به روشنى بر اين نكته دلالت دارد كه ايثار و مقدّم داشتن ديگران بر خود ـ كه به مراتب از مهمانى ، ارزشمندتر است ـ ، اگر با خوش‌رویی همراه نباشد ، ارزشى ندارد ، چه رسد به مهمانى .
۲ . پرهيز ميزبان از رفتارهاى غیراخلاقی
هر چند احترام كردن و بزرگداشت مهمان ، كارى بسيار شايسته است ، با اين حال ، بايد دانست همه امورى كه از نظر برخى ، گراميداشت مهمان محسوب مى شوند ، در اسلام پسنديده نيستند ؛ بلكه از نظر اسلام ، تكريم مهمان در محدوده ارزش‌های اخلاقى ، مطلوب است .
براى مثال ، تلاش هايى كه گاه در تهيه امكانات پذيرايى بهتر ، باانگیزه خودنمايى و شهرت‌طلبی صورت مى گيرد ، از آن رو كه كارى غیراخلاقی است ، از نظر اسلام به شدّتْ نكوهيده است .
نكته بسيار مهمى كه يادآورى آن ضرورى است ، اين كه آداب ميزبانى ، منحصر به مواردى نيست كه در روايات اسلامى بدانها اشاره شده است؛ بلكه به طور كلى ، همه اقداماتى كه در ميان اقوام مختلف براى تكريم مهمان مرسوم است ، در صورتى كه از چارچوب ارزش‌های اخلاقى و شرعى ، پا را فراتر ننهد ، مورد تأييد و تأكيد اسلام است.
ب: آداب مهمان
یکسری از آدابی که بر انجام آن از سوی مهمان تأکید شده است، رعايت اولویت‌ها در پذيرش دعوت به مهمانی؛شرط كردنِ پرهيز از تكلّف و تشريفات؛ اجازه گرفتن براى ورود به خانه ميزبان؛ سلام كردن هنگام ورود به خانه؛ نشستن در جايى كه ميزبان پيشنهاد می‌کند؛
دعا كردن براى ميزبان؛ ترك كردن مهمانى پس از صرف غذا؛ پاسدارى از كرامت خود با رعايت مدّت اقامت و… است و دسته دوم ، امورى هستند كه مهمان بايد از انجام دادن آن‌ها سر باز زند و ترك آن‌ها نشانه ادب مهمان است كه عبارت‌اند از : شركت كردنِ بدون دعوت در مهمانى ديگران؛حضور در مهمانى ويژه ثروتمندان؛
حضور در مهمانى برپاشده باانگیزه هم‌چشمی؛ پذيرش مهمانى اهل ساز و آواز؛ پذيرش مهمانى مشرك ، منافق و فاسق؛ واداشتن ميزبان به تكلّف و تشريفات؛ ديگرى را همراه خود به مهمانى بردن؛روزه مستحب گرفتن ، مگر با اجازه ميزبان؛ ناچيز شمردن امكانات ميزبان؛پرس و جو در باره حلال بودن غذا .
با دقت در موارد یادشده ، به روشنى معلوم می‌شود كه همه اين آداب ، در واقع ، به سه اصل زيربنايىِ تكريم ميزبان، پرهيز از ايجاد زحمت و پرهيز از حضور در مهمانی‌های نكوهيده بازمی‌گردد.
حكمت تأكيد اسلام بر مهمان‌نوازی ، نزديك كردن هر چه بيشترِ دل‌ها و حاكم ساختن صفا و صميميت در جامعه است . از آن جا كه پذيرايى از مهمان ، در صورتى كه با زحمت همراه باشد ، با اين حكمتْ منافات دارد ، بخشى از رهنمودهايى كه در روايات اسلامى براى مهمانى ارائه‌شده ، جهت پيشگيرى از مزاحمت است ، مانند : وادار نكردنِ ميزبان به تشريفات ، بلكه پرهيز دادن وى از تكلّف و انجام تشريفات ، بدون دعوت به مهمانى نرفتن و اجتناب از توقّف طولانى و ملال‌آور در منزل ميزبان .
مهمان بايد شرايط خاص و موقعیت‌های ويژه ميزبانِ خود را در نظر بگيرد و از هر چيزى كه موجب دردسر گردد، دورى نمايد .
چه بسا موقعيت ميزبان و گاه فرصت او ايجاب می‌کند كه پس از صَرف غذا ، خداحافظى كند ، چنان كه قرآن كريم در مورد پيامبر خدا (ص)به مسلمانان توصيه می‌فرماید كه پس از صرف غذا با او خداحافظى كنند و به گفتگو ننشينند. گاه لازم است كه مهمان پس از صرف غذا ، مدّتى توقّف كند ؛
ولى بايد توجّه داشته باشد كه توقف بلند مدّت ، ملال‌آور است و كرامت و عزّت مهمان را سلب می‌نماید. در هر حال ، چنان كه در روايات اهل‌بیت (ع) آمده ، حداكثر مهمانى ، سه روز است و بقیه‌اش صدقه است.
به طور کلی از نظر اسلام ، شركت در مهمانی‌هایی كه موجب آلودگی‌های اعتقادى ، اخلاقى و عملى است ، و يا با كار مهم ترى در تعارض است پسنديده نيست و مورد نكوهش واقع شده است . لذا شخص مؤمن نبايد این‌گونه دعوت‌ها را بپذيرد .البته بايد توجّه داشت كه شركت در مهمانی‌های آلوده به گناه ، گناه محسوب می‌شود ؛ ولى شركت در مهمانى اى كه در تعارض با كارى مهم تراست ، هر چند نكوهيده شمرده‌شده ، ولى گناه نيست.
آثار مهمان‌نوازی
بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی مهمان‌نوازی از مکارم اخلاق است و یکی از نشانه‌های مؤمن چنانکه پيامبر اسلام(ص) فرمود: از مهمان پذيرايى نمی‌کند ، مگر آن كه مؤمن است. مهمان‌نوازی ، از مكارم اخلاق است. و نیز در روایتی دیگر حضرت تأکید می‌فرمایند: هر چيزى زكاتى دارد، و زكات خانه، اتاق مهمانى است.
امام صادق(ع) دراین‌باره فرمود :ابراهيم علیه‌السلام بسيار مهمان‌نواز بود ، به گونه‌ای كه اگر يك روز مهمانى نزدش نبود ، در جستجوى مهمان ، بيرون می‌رفت و درِ خانه‌اش را می‌بست و كليدها را بر می‌داشت تا اين كه مهمان می‌جست.
بر اساس روایات دینی ما روزىِ مهمان ، همراه اوست چنانکه امام كاظم(ع) در حدیثی می‌فرمایند: همانا كمك [خداوند] بر قومى ، به اندازه خرجشان نازل می‌شود، و مهمان ، هرگاه بر قومى فرود آيد ، روزی‌اش نيز با او در دامنش فرود می‌آید.
مهمان‌داری و مهمان‌نوازی آثار و برکاتی دارد از جمله آن گشايشِ روزى و ریزش گناهان است. پيامبر خدا (ص) دراین‌باره می فرمانید: كسى كه اطعام می‌کند ، سريع تر از فرو رفتن كارد در كوهان شتر ، به او روزى می‌رسد.
همچنین حضرت محمد مصطفی(ص) در حدیثی تأکید می‌فرمایند: هيچ مهمانى نيست كه بر قومى وارد شود ، مگر آن كه روزی‌اش در دامان اوست . پس، چون فرود آيد ، با روزی‌اش فرود می‌آید، و چون برود ، با گناهان آن‌ها ( ميزبان ) مى رود .
امیرالمؤمنین امام على(ع) نیز دراین‌باره فرمود: هيچ مؤمنى نيست كه مهمان را دوست بدارد ، مگر آن كه چون از قبرش بر می‌خیزد ، چهره‌اش مانند قرص ماهمی درخشد ، و اهل محشر می‌نگرند و می‌گویند : اين ، كسى جز پيامبرى مُرسل نيست!
و فرشته‌ای می‌گوید: اين ، مؤمنى است كه مهمان را دوست می‌دارد و او را گرامى می‌شمارد و راهى جز رفتن به بهشت ندارد. شیخ الائمه امام جعفر صادق (ع)نیز فرمود: هرگاه برادرت سرزده بر تو وارد شد ، با آنچه فراهم دارى، از او پذيرايى كن ؛ امّا اگر دعوتش كرده بودى ، تا جايى كه در توانت هست ، برايش بكوش.
توصیه به دعا كردن براى ميزبان
یکی از آدابی که درباره مهمان بدان اشاره شد این است که برای میزبان دعا کنند. در حدیثی به نقل از جابر بن عبد الله ـ در سنن ابن داوود چنین آمده است که : ابو هَيثَم بن تَيِّهان ، براى پيامبر (ص) غذايى آماده ساخت و پيامبر صلی‌الله عليه و آله و يارانش را دعوت كرد.
چون از خوردنْ آسودند، پيامبر صلی‌الله عليه و آله فرمود: « برادرتان را پاداش دهيد » . ياران گفتند : اى پيامبر خدا ! پاداش دادن او چگونه است؟ فرمود: « هرگاه به خانه كسى رفتند و غذايش را خوردند و نوشيدنى اش را نوشيدند و برايش دعا كردند، اين ، خود، پاداش دادنِ اوست » .
—————–
برگرفته از کتاب«فرهنگ نامه مهماني» از آیت‌الله محمد محمدی ری شهری
بیشتر بخوانید »»
اسامی قرآنی برای دختر و پسر [ چه اسمی برای فرزند انتخاب شود بهتر است؟ ] +معرفی ۱۴۰ اسم
درختکاری جوانان کلاس مجردهای استاد شهاب مرادی در تهران [ گزارش تصویری +ویدیو ]
