قبله، نماد توحید و جهت و نشانه اسلام و ادیان توحیدی است که ادیان الهی را از دیگر آیین‌ها جدا می‌کند و به عبادت‌های آدمی رنگ خدایی می‌دهد. خداوند برای هر امتی از امت‌های پیشین، قبله مخصوصی تعیین کرده است تا به هنگام نیاز و نیایش، به‌سوی او متوجه شوند و از توجهات انحرافی در امان بمانند.
در ادامه مطلب همراه بنیانا باشید
نخستین قبله
بیت‌المقدس، یکی از مقدس‌ترین مکان‌هایی است که خاستگاه بسیاری از پیامبران بزرگ الهی بوده است و در ادبیات اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. مسجدالاقصی را باید یکی از مقدس‌ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان جهان توصیف کرد.
این مسجد اولین قبله مسلمانان جایی که در دوران پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) ایشان به‌سوی این مسجد به اذن خداوند نماز بپا می‌داشتند و همچنین سومین حرم شریف پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی در مکه و مدینه است.
مسجدالاقصی به گواه تاریخ نویسان دومین مسجد ساخته‌شده بر روی زمین پس از بیت‌الله احرام محسوب می‌شود. نقل است که حضرت آدم (ع) آن را ساخته وزیر بنای آن را چهل سال پس از ساختن بیت‌الله احرام بنا به دستور خداوند نهاده است. بنابراین صرف‌نظر از اعتقادات دینی ما مسلمانان، قدمت ساخت این مسجد به بیش از یک هزار سال نیز سبب توجه جهانی به این مسجد خواهد بود.
با توجه به موقعیت ممتاز و شرافت بیت‌المقدس، پیامبر گرامی اسلام (ص) پس از مبعوث شدن به نبوت، مدت سیزده ماه در شهر مقدس مکه به‌سوی آن نماز خواند. حضرت پس از مهاجرت از شهر مکه به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، به روش خود ادامه داد و تا مدت‌ها نماز خود را به‌سوی قبله یهودیان (بیت‌المقدس) می‌خواند. این کار تا میانه‌های ماه رجب سال دوم هجری ادامه داشت.
بهانه‌جویی یهودیان
پیامبر گرامی اسلام (ص) علاقه زیادی به خانه کعبه داشت. علت علاقه حضرت به کعبه را باید در علاقه بسیار ایشان به حضرت ابراهیم (ع) و آثار او جست‌وجو کرد. افزون بر این، کعبه قدیم‌ترین خانه توحید بود. از سوی دیگر، حضرت می‌دانست که بیت‌المقدس، قبله موقت مسلمانان است و آرزو داشت فرمان قبله بودن کعبه صادر و قبله نهایی تعیین شود.
سرزنش‌ها و تحقیرهای بیش‌ازاندازه یهودیان مدینه نیز باعث شده بود تا این انتظار به اوج خود برسد. اما ازآنجاکه حضرت تسلیم دستور خداوند بود، این تقاضا را بر زبان جاری نمی‌کرد. ایشان نیمه‌های شب از خانه بیرون می‌آمد و به آسمان نگاه می‌کرد و با نگاه‌های انتظار آمیزش، نشان می‌داد عشق و شوق فراوانی در دل دارد.
پایان انتظار و تغییر قبله مسلمانان
پیامبر اعظم (ص) برای تغییر قبله مسلمانان لحظه‌شماری می‌کرد و در انتظار نزول وحی خداوند بود. قرآن کریم لحظات انتظار را چنین بیان می‌کند: «نگاه‌های معنادار تو را به آسمان می‌بینم و تو را به‌سوی قبله‌ای که رضایتت را جلب کند برمی‌گردانیم». هفده ماه از ورود پیامبر به شهر مدینه گذشته بود که انتظار به پایان رسید و دستور تغییر قبله صادر شد.
این دستور در روز پانزده رجب سال دوم هجری در حالی به پیامبر ابلاغ گردید که حضرت، دو رکعت از نماز ظهر را در مسجد بنی سالم به‌سوی بیت‌المقدس خوانده بود. در این حال جبرئیل امین نازل شد و بازوان پیامبر را گرفت و حضرت را به‌سوی خانه کعبه برگرداند.
زنان و مردانی هم که در مسجد به پیامبر اقتدا کرده بودند، از حضرت پیروی کردند و به‌طرف کعبه برگشتند و دو رکعت آخر را به‌سوی کعبه خواندند. از آن روز، کعبه به‌عنوان قبله مستقل مسلمانان اعلام گردید. این مسجد هم‌اکنون نیز در شهر مدینه باقی است و به مسجد ذوقبلتین (دو قبله‌ای) معروف است.
قبله : کعبه
خانه کعبه، شریف‌ترین مکان درروی زمین است که از سوی خداوند به‌عنوان پناهگاه و کانون امن اعلام و مقررات شدیدی برای پرهیز از هرگونه درگیری و جنگ و خون‌ریزی در این سرزمین مقدس وضع‌شده است؛ به‌گونه‌ای که نه‌تنها انسان‌ها از هر قشر و گروهی، بلکه حیوانات و پرندگان نیز در امنیت کامل به سر می‌برند و هیچ‌کسی حق آزار آن‌ها را ندارد.
از آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت پیامبر و تاریخ اسلام استفاده می‌شود که خانه کعبه، پیش از حضرت ابراهیم و حتی در زمان حضرت آدم بر پا بود. قرآن کریم می‌فرماید: «نخستین خانه‌ای که برای پرستش خداوند برای مردم ساخته شد، در سرزمین مکه بود». بر همین اساس، خانه کعبه کهن‌ترین مرکز توحید و پرستش ذات خداوند و برای همه مردم شبه‌جزیره عربستان ارزشمند و قابل‌احترام بود.
به‌سوی مسجد الحرام
یکی از برکات تغییر قبله مسلمانان به‌طرف خانه کعبه، کوتاه شدن زبان مخالفان اسلام بود. یهودیان، مسلمانان را سرزنش می‌کردند و می‌گفتند: «ما در تورات خوانده بودیم که یکی از نشانه‌های پیامبر آخرالزمان، نمازخواندن به دو قبله است، درحالی‌که ما این نشانه را در ایشان نمی‌بینیم.»
با این بیان، مسلمانان نیز به شک می‌افتادند و پایه‌های حکومت اسلامی سست می‌شد. از سوی دیگر، مشرکان نیز پیامبر اعظم (ص) را به فراموش کردن نخستین خانه توحیدی متهم می‌کردند. تغییر قبله، زبان هر دو گروه مخالف اسلام را بست. قرآن کریم با اشاره به این مطلب مهم می‌فرماید: ای پیامبر! از هرکجا خارج شدی، روی خود را به‌طرف مسجدالحرام کن تا مردم بهانه‌ای بر ضد شما نداشته باشند».
علل مهم تغییر قبله
بحث تغییر قبله و دلایل آن در تفاسیر مختلف آمده است که دو نمونه را ذکر می‌کنیم:
1. در تفسیر نمونه ذیل آیه 142 سوره مبارکه بقره آمده است: تغییر قبله یکی از تحولات مهم تاریخ اسلام که‌موجی عظیم در میان مردم به وجود آورد؛ پیامبر اسلام (ص) مدت سیزده سال پس از بعثت در مکه، و یک سال و چند ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خدا به‌سوی «بیت‌المقدس» نماز می‌خواند، ولی بعدازآن قبله تغییر یافت و مسلمانان مأمور شدند به‌سوی «کعبه» نماز بگزارند.
مسلمانان در این مدت مورد سرزنش یهود قرار داشتند چراکه بیت‌المقدس در اصل قبله یهود بود آن‌ها به مسلمانان می‌گفتند: اینان از خود استقلال ندارند و به‌سوی قبله ما نماز می‌خوانند، و این دلیل آن است که ما برحقیم.
این گفتگوها برای پیامبر اسلام و مسلمانان ناگوار بود، آن‌ها از یکسو مطیع فرمان خدا بودند، و از سوی دیگر طعنه‌های یهود از آن‌ها قطع نمی‌شد، برای همین جهت پیامبر (ص) شب‌ها به اطراف آسمان نگریسته و منتظر راه چارهای از سوی پروردگار عالمیان بود تا از دست طعنه‌های یهودیان خلاصی یابد.
مدتی از این انتظار گذشت تا اینکه فرمان تغییر قبله صادر شد و درحالی‌که پیامبر دو رکعت نماز ظهر را در مسجد بنی سالم به‌سوی بیت‌المقدس خوانده بود جبرئیل مأمور شد پیامبر (ص) را به‌سوی کعبه بگرداند.
یهود از این ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شیوه دیرینه خود به بهانه‌جوئی و ایرادگیری پرداختند. آن‌ها قبلاً می‌گفتند: ما بهتر از مسلمانان هستیم، چراکه آن‌ها ازنظر قبله استقلال ندارند و پیرو ما هستند، اما همین‌که دستور تغییر قبله از ناحیه خدا صادر شد زبان به اعتراض گشودند.
چرا این‌ها از قبله پیامبران پیشین روگردان شدند؟ اگر قبله اول صحیح بود این تغییر چه معنی دارد؟ و اگر دومی صحیح است چرا سیزده سال و چند ماه به‌سوی بیت‌المقدس نماز خواندید؟! خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد به آن‌ها بگو شرق و غرب عالم از آن خداست، هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می‌کند. (قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم).
این یک دلیل قاطع و روشن در برابر بهانه جویان بود که بیت‌المقدس و کعبه و همه‌جا ملک خدا است، اصلاً خدا خانه و مکانی ندارد، مهم آن است که تسلیم فرمان اوباشید هر جا خدا دستور دهد به آن‌سو نماز بخوانند، مقدس و محترم است، و هیچ مکانی بدون عنایت او دارای شرافت ذاتی نیست.
و تغییر قبله در حقیقت مراحل مختلف آزمایش و تکامل است و هر یک مصداقی است از هدایت الهی، او است که انسان‌ها را به صراط مستقیم رهنمون می‌شود.» (تفسیر نمونه، جلد 1، صفحه 480 و 481)
2. مرحوم علامه طباطبایی در ذیل همین آیه چنین می‌نگارند: «قبله قرار گرفتن، خانه‌ای از خانه‌ها چون کعبه، و یا بنائی از بناها چون بیت‌المقدس، و یا سنگی از سنگ‌ها چون حجر الاسود، که جزء کعبه است، ازاین‌جهت نیست که خود این اجسام برخلاف تمامی اجسام اقتضای قبله شدن را دارد، تا تجاوز از آن، و نپذیرفتن اقتضای ذاتی آن‌ها محال باشد، و درنتیجه ممکن نباشد که حکم قبله بودن بیت‌المقدس دگرگون شود و یا لغو گردد.
بلکه تمامی اجسام و بناها و جمیع جهات از مشرق و مغرب و جنوب و شمال و بالا و پائین در نداشتن اقتضای هیچ حکمی از احکام برابرند، چون همه ملک خدا هستند، هر حکمی که بخواهد و بهر قسم که بخواهد و در هر زمان که بخواهد در آن‌ها می‌راند، و هر حکمی هم که بکند به‌منظور هدایت خلق، و بر طبق مصلحت و کمالاتی است که برای فرد و نوع آن‌ها اراده می‌کند، پس او هیچ حکمی نمی‌کند مگر به خاطر اینکه به‌وسیله آن حکم، خلق را هدایت کند، و هدایت هم نمی‌کند، مگر به‌سوی آنچه صراط مستقیم و کوتاه‌ترین راه به‌سوی کمال قوم و صلاح ایشان است». (ترجمه تفسیر المیزان جلد 1 صفحه:479 و 480)
توضیح بیشتر نیازمند توجه به امور زیر است:
1. بر اساس آیات و روایات، کعبه از زمان پیدایش زمین مکان مبارک و موردعنایت بوده است قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکةَ مُبارَکا وَ هُدًی لِلْعالَمینَ؛ در حقیقت نخستین خانه‌ای که برای مردم نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان هدایت است.»
طبق برخی از روایات حضرت آدم (ع) خانه کعبه را بنا کرد و خود برگرد آن طواف کرد. بنابراین کعبه اولین معبد جهانی و قدیمی‌ترین مرکز توحید، و قبله همه پیامبران الهی از حضرت آدم (ع) تا حضرت خاتم (ص) بوده است. لکن به خاطر مصالحی در ابتدای طلوع خورشید اسلام به‌طور موقت بیت‌المقدس به‌عنوان قبله مسلمین قرار می‌گیرد:
2. آزمایش الهی: با توجه به اینکه کعبه متعلق به اعراب ومورد احترامشان بود و آن را سرمایه معنوی نژاد خود می‌دانستند و انتظار داشتند که در آیین اسلام نیز، کعبه به‌عنوان قبله انتخاب شود و مسلمانان به‌سوی کعبه نماز بخوانند، نمازخواندن به‌سوی بیت‌المقدس مشکل و برخلاف عادت بود و لذا تعبد و ایمان خاصی را می‌طلبید و می‌توانست درجه ایمان و تسلیم اعرابی را که مسلمان می‌شدند نشان دهد.
یعنی درواقع یک امتحان و آزمون برای سنجش مؤمن واقعی از غیر مؤمن بود، قرآن کریم با صراحت این مطلب را بیان می‌دارد: «وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کنْتَ عَلَیها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ ینْقَلِبُ عَلی عَقِبَیهِ؛ ما آن قبله‌ای را که قبلاً بر آن بودی (بیت‌المقدس)، تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از رسول خدا پیروی می‌کنند، از آن‌ها که به جاهلیت بازمی‌گردند بازشناخته شوند.
در روایتی از امام عسکری (ع) نیز این فلسفه بیان‌شده است: «مردم مکه هوای قبله شدن کعبه را داشتند و خداوند با قبله قرار دادن بیت‌المقدس امتحانشان کرد تا معلوم شود چه کسی برخلاف هوای نفس خود، رسول خدا را پیروی می‌کند.
3. کعبه در آن زمان کانون بتهای مشرکان بود، درحالی‌که مهم‌ترین و اولین پیمان دین اسلام مبارزه با بت‌پرستی و دعوت به پرستش خدای یگانه بود، لذا به مسلمانان دستور داده شد، موقتاً به‌سوی بیت‌المقدس -پایگاه دین توحیدی و معتقدان به توحید- نمازگزارند تا از شائبه هرگونه توجه به بت‌ها مبرا باشند و به‌این‌ترتیب صفوف خود را از مشرکین جدا سازند و روح تسلیم مطلق در برابر فرمان حق و توحید را در وجود خود نهادینه کنند
اما هنگامی‌که به مدینه هجرت کردند و تشکیل حکومت و ملتی دادند و صفوف آن‌ها از دیگران کاملاً مشخص گردید و از امتحان الهی سربلند و پیروز بیرون آمدند دیگر ادامه این وضع ضرورت نداشت، در این هنگام به‌سوی کعبه قدیمی‌ترین مرکز توحید و پر سابقه قطار کانون انبیاء بازگشتند.
4. به‌هرحال حکم قبله قرار گرفتن بیت‌المقدس از احکام موقتی بود که با تمام شدن مصالح موقتش آن حکم نیز به پایان رسید و لذا پیامبر (ص) انتظار می‌کشید که فرمان تغییر قبله صادر شد تا اینکه در نیمه رجب سال دوم هجری دستور تغییر قبله نازل شد: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِک فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّینَّک قِبْلَةً تَرْضاها؛ نگاه‌های انتظار آمیز تو را به‌سوی آسمان (برای تغییر قبله) می‌بینم، اکنون تو را به‌سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی بازمی‌گردانیم.»
از این آیه استفاده می‌شود که بیت‌المقدس قبله موقت مسلمان‌ها بوده است که پیامبر (ص) انتظار پایان یافتن آن را می‌کشید.
5. مسدود شدن زبان مخالفان. قرآن کریم یکی از رازهای بزرگ تغییر قبله را اتمام‌حجت بر مخالفین اسلام ذکر می‌کند: «لِئَلاّ یکونَ لِلنّاسِ عَلَیکمْ حُجَّةٌ»؛ یکی از مفسران در توضیح این آیه می‌فرماید: «اگر قبله تغییر نمی‌یافت -قطع نظر از مصالح که در تغییر قبله بود و به آن اشاره شد- زبان مخالفان بر روی مسلمانان باز می‌شد، ازیک‌طرف یهود می‌گفتند ما در «تورات» خوانده‌ایم نشانه این پیامبر نمازخواندن به دو قبله است و این علامت در او نیست و از سوی دیگر مشرکان ایراد می‌کردند که او برای احیای آئین ابراهیم آمده است پس چرا خانه کعبه را که نخستین خانه توحید است فراموش کرده است، در اینجا تغییر قبله زبان هر دو را بست.»
منبع :مهر
در ادامه بخوانید »» چگونه دولت و مسئولین می‌توانند کشور از شرایط کنونی عبور دهند؟ [درباره تشکیل اتاق جنگ اقتصادی]
