قرآن مجید یگانه کتاب آسمانی مصون‌مانده از تحریف است که جامع‌ترین و استوارترین آموزه‌های وحیانی را در اختیار بشر قرار می‌دهد. دستیابی صحیح و روشمند به آموزه‌های این کتاب بزرگ، به ویژه با توجه به بیان دقیق و خارق‌العاده آن، روش‌شناسی خاص خود را می‌طلبد و شناخت لغزشگاه‌ها و پیش‌گیری از تحریف معنوی و برداشت‌های سطحی از این کتاب گران‌سنگ، بستگی کامل به تعریف و تبیین دقیق و عمیق مبانی و روش فهم و تفسیر آن دارد.
قرآن کریم طبق اوصافی که خود برای خویش ذکر کرده، بیان و تبیان و کتاب مبین، به زبان عربی آشکار و برای پند گرفتن سهل و آسان است، ولی هر اندیشمند بینایی که با قرآن و معارف آن آشنایی داشته باشد، به خوبی درمی‌یابد که علوم و معارف نهفته در قرآن دارای سطح‌ها و مراتب گوناگون است و دلالت آیات کریمه بر آن معارف، یکسان نیست. در نتیجه در برخورد با این کتاب باید از روش‌های خاص خود بهره گرفت. امام علی (علیه‌السلام) در سخنان خویش برخی از این روش‌ها را معرفی کرده و یا به کار برده‌اند.
دانلود کنید : دانلود کتاب شریف نهج البلاغه با شیوه کم علامت
روش‌های تفسیری در نهج البلاغه
مهم‌ترین گونه‌ها و روش‌های تفسیری امیر المۆمنین (علیه‌السلام) در نهج البلاغه عبارت‌اند از:
1ـ تفسیر قرآن به قرآن: یکی از بهترین و استوارترین روش‌های تفسیر قرآن، روش تفسیر قرآن به قرآن است. در این روش، مفسر با رجوع به کتاب خدا، ملاک و محور بیانات خود را قرآن قرار داده و از روشن‌گری‌ها و اشارات قرآن در فهم آیات آن بهره و مدد می‌گیرد. امام علی (علیه‌السلام) این روش را تأیید کرده و می‌فرمایند: “قرآن کتابی است که بعضی از آن به وسیله بعضی دیگر به سخن درمی‌آید و برخی بر برخی دیگر گواهی می‌دهد”. (دشتی، ص 178(
ایشان خود از این روش در تفسیر بعضی از آیات قرآن بهره برده‌اند. به عنوان نمونه در مورد آیه 21 سوره ق “وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهید”؛ “و هر كسى مىآید [درحالی‌که] با او سوقدهنده و گواهی دهنده‌ای است” می‌فرمایند: “سائق یسوقها إلى محشرها و شاهد یشهد علیها بعملها”؛ “و هر نفسی را راننده‌ای همراه است که او را تا محشری می‌راند، و گواهی که بر کرده او گواهی می‌دهد، و آنچه کرده است می‌داند”. (نهج البلاغه، ص 116(
درباره مصداق آیه میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. گفته‌شده است که شاهد از “ملائکه و یا اعضا و جوارح بدن انسان” و یا “عمل انسان” است و یا حتی گفته‌شده پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است. اما سیاق کلام حضرت به گونه‌ای است که از میان آرای بالا فقط نظری که “شاهد” را “اعضا و جوارح” معرفی می‌کند سازگار است. از جمله آیاتی که منبع تفسیری امام برای این آیه هستند نور/24، یس/65 و فصلت/20 است.
ای علی! امت من پس از من به زودی دچار فتنه می‌گردند … ای علی! پس از من مردم به مال‌های خود فریفته شوند و به دین خویش بر خدا منت نهند؛ رحمت پروردگار آرزو کنند، و از سطوت او ایمن زیند؛ حرام خدا را حلال شمارند؛ یا شبهه‌های دروغ و هوس‌هایی که به غفلت درسردارند. می را نبیذ گویند و حلال پندارند؛ حرام را هدایت خوانند و ربا را معامله دانند”
2ـ تفسیر قرآن به سنت:
یکی از موارد تفسیر قرآن در نهج البلاغه، خطبه 156 است. امام (علیه‌السلام) در این خطبه که پس از پیروزی در جنگ جمل برای مردم بصره ایراد فرمودند، به بیان مباحثی در مورد فتنه‌انگیزی اصحاب جمل پرداختند و در پایان فردی از ایشان پرسید: “ای امیر المۆمنین ما را از فتنه آگاه کن. آیا نسبت به فتنه، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سۆالی نکرده‌ای؟” امام در جواب به تفسیر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از دو آیه ابتدایی سوره عنکبوت اشاره فرمودند: “چون خدا این آیت را فرستاد پرسیدم: ای رسول خدا! این فتنه‌ای که خدا تو را از آن خبر داده چیست؟
فرمود: ای علی! امت من پس از من به زودی دچار فتنه می‌گردند … ای علی! پس از من مردم به مال‌های خود فریفته شوند و به دین خویش بر خدا منت نهند؛ رحمت پروردگار آرزو کنند، و از سطوت او ایمن زیند؛ حرام خدا را حلال شمارند؛ یا شبهه‌های دروغ و هوس‌هایی که به غفلت درسردارند. می را نبیذ گویند و حلال پندارند؛ حرام را هدایت خوانند و ربا را معامله دانند”. (خطبه 156(
3ـ ادبیات عرب، زبان‌شناسی و مفهوم واژگان:
برای فهم و تبیین مفاد آیات کریمه قرآن، افزون بر دانستن مفاهیم عرفی ماده واژه‌ها، شناخت معانی و نکته‌هایی که در ساخت و قالب‌های ترکیبی و موقعیت ویژه کلمات و جملات آیات بر آن‌ها دلالت دارند نیز لازم و ضروری است و تبیین مفاد آیات کریمه بدون شناخت امور یادشده غیرممکن و ناقص خواهد بود. در نتیجه آشنایی عمیق و دقیق با زبان عربی آنچنان ضرورت دارد که بی‌آن نه اجازه تفسیر دارد و نه توانایی آن را. این موضوع در نهج البلاغه، مورد نظر امام علی (علیه‌السلام) واقع شده است. به عنوان مثال تفسیر آیه 34 سوره بقره را می‌توان بررسی نمود: “وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیس … “.
درباره چگونگی وقوع سجده برای موجودی جز خداوند و اینکه این سجده از چه نوعی می‌تواند باشد، نظریات مختلفی مطرح شده است. آنچه در غالب این توضیحات مشترک است، آن است که سجده جز برای خداوند صحیح نیست و درباره آیاتی که در آن‌ها سجده برای موجودی جز خداوند مطرح می‌شود، گفته‌اند که این نوع سجده، سجده بزرگداشت بوده است و نه سجده عبادت. امام علی (علیه‌السلام) در خطبه اول به توضیح این امر پرداخته و می‌فرمایند: “خداوند از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده‌دارند، ادا کنند و عهدی را که پذیرفته‌اند، وفا کنند، سجده او را از بن دندان بپذیرند؛ خود را خوار و او را بزرگ گیرند و فرمود اسْجُدُوا لِآدَمَ … “.
بررسی زبان‌شناختی درباره واژه “سجد” نشان می‌دهد که معنای محوری این واژه “سرنگون شدن و خم شدن” است که در بسیاری از کاربردهای خود در این معنا برای یک چیز عمود و ایستاده به کار می‌رود. این مفهوم فیزیکی در مسیر تحول خود برخی مفاهیم معنوی را هم در پی داشته است که عبارت‌اند از خشوع، فرمانبرداری و پرستش.
قرآن کریم طبق اوصافی که خود برای خویش ذکر کرده، بیان و تبیان و کتاب مبین، به زبان عربی آشکار و برای پند گرفتن سهل و آسان است، ولی هر اندیشمند بینایی که با قرآن و معارف آن آشنایی داشته باشد، به خوبی درمی‌یابد که علوم و معارف نهفته در قرآن دارای سطح‌ها و مراتب گوناگون است و دلالت آیات کریمه بر آن معارف، یکسان نیست. در نتیجه در برخورد با این کتاب باید از روش‌های خاص خود بهره گرفت. امام علی (علیه‌السلام) در سخنان خویش برخی از این روش‌ها را معرفی کرده و یا به کار برده‌اند
4ـ تعقل و اجتهاد: بدیهیات عقلی و برهان‌های قطعی برگرفته از آن‌ها از قرائن متصل آیات به شمار می‌آیند. عقل، این قرائن را در اختیار قرار می‌دهد و از این رو از منابع تفسیر به شمار می‌آید. علی (علیه‌السلام) اقیانوس علم بود. استدلال او قوی و استنباط او صحیح و بی‌نقص بود. این نیرو نزد ایشان در فهم متون جایگاه ویژه‌ای داشت: “چون حدیثی را شنیدید، آن را فهم و رعایت کنید، نه بشنوید و روایت کنید که راویان علم بسیارند و به کاربندان آن اندک‌شمار”. (حکمت 98(
نتیجه
امام علی (علیه‌السلام) به عنوان عالی‌ترین مفسر قرآن، روش‌هایی را برای تفسیر این کتاب آسمانی به کار برده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به سنت، ادبیات عرب، زبان‌شناسی و مفهوم واژگان، تعقل و اجتهاد اشاره نمود. نگاهی به متن نهج البلاغه از زاویه ارتباط با قرآن در حد همین چند نمونه تفسیری پرده از این حقیقت برمی‌دارد که پیوند میان این دو متن، آنچنان ناگسستی است که کلمات حضرت امیر (علیه‌السلام) در جای‌جای نهج البلاغه بازتابی از مبانی و اصول نظری موجود در قرآن است و هیچ نقطه از کلام ایشان را نمی‌توان یافت از این معنا خالی باشد.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
روش تفسیر قرآن، محمود رجبی، ص 3، 24 و 25.
مقاله “انطباق برخی نمونه‌های تفسیری در نهج البلاغه با روش‌های تفسیری”، محمود مکوند.
مقاله “گونه‌شناسی تفسیر قرآن کریم در نهج البلاغه”، سید علی اکبر ربیع نتاج، محمد صادق حیدری.
منبع:تبیان
در ادامه بخوانید» دانلود نشریه خط حزب الله ۱۲۷ | چرا جوان مومن و انقلابی باید نهج البلاغه بخواند؟
